آسیب‌شناسی پژوهش در فرش ایران

 از دو زاویه میتوان به آسیبهای گریبانگیر پژوهش در فرش ایران نگریست: نخست اینکه چرا تاکنون به این هنر دیرپا تا این اندازه کم پرداخته شده است و دیگر اینکه پژوهشهای موجود چه کاستیهایی دارد. اگرچه این دو دسته خود دربرگیرندۀ زیرشاخههایی است، پرداختن به آن ها دادههای بیشتر و کارشناسی موشکافانهتری نیاز دارد. نوشتۀ پیشِ رو می کوشد به بخش دوم این پرسش ها پاسخ دهد. در زیر به برخی آسیب های پیشِ روی پژوهش در فرش ایران اشاره می شود:

۱. در گسترۀ عرضه و تقاضای پژوهش در فرش دستباف، کشور با کمبود پژوهشگر خبره روبه روست. از سویی، سفارش دهنده و مصرف کننده (به کارگیرنده) در پژوهش نیز اندک است. مسبب این وضع نبود تعامل و اعتماد میان جامعۀ فرش در دو حوزۀ نظری و عملی است. بازار به دنبال راه هایی کم هزینه و زودبازده برای رفع مجهولات و کاربردی کردن معلومات است و برای این هدف به راه های سنتی، که خطرپذیری بالایی هم دارد، متوسل می شود. این در حالی است که می توان با هزینۀ کمتر و انجام پژوهش به پاسخ مطمئن تر دست یافت، اما متأسفانه چنین اطمینانی میان گسترۀ بازار و پژوهش به وجود نیامده است.

۲. مرکز ملی فرش ایران، در مقام متولی فرش، یگانه سفارش دهندۀ پژوهش است که هر سال در فراخوانی طرح های پژوهشی اش را اعلام می کند. این مرکز سازمانی دولتی است با سازوکار و محدودیت های اداری. این سامانه، به عللی همچون کمبود بودجه و موانع آیین نامه ای، گاه نمی تواند پژوهشگران خبره را به کار گمارد و به ناچار طرح های پژوهشی را به افرادی می سپارد که دانش کافی در این زمینه ندارند، اما مبالغ کمتری برای دریافت طرح پژوهشی پیشنهاد می دهند. البته در سپردن طرح های پژوهشی به مجریان چندوچون های دیگری نیز وجود دارد که در نوشته ای جداگانه به آن خواهم پرداخت. این چرخه نه تنها به تولید علم نمی انجامد، که سبب افزایش داده های نادرست به بدنۀ پژوهشی فرش و آشفتگی و به بیراهه رفتن و اتلاف وقت و هزینه می شود. بررسی کمی و کیفیِ طرح های پژوهشی انجام شده زیرنظر مرکز ملی فرش می تواند مرکز را به ادامه یا توقف روند فعلی اش ترغیب کند.

۳. کاربردی نشدن پژوهش ها یکی از مشکلات عمده در این زمینه است. این دشواری سبب می شود که درعمل میزان درستی و نادرستی نتایج پژوهش آزموده و سنجش نشوند. به تبع آن، پرسش های تازه ای که باید برپایۀ نتایج پژوهش پیشین بنا و طرح شود هیچ گاه به وجود نمی آید. بنابراین، چیزی به دانش این حوزه نمی افزاید.

۴. در چند سال گذشته، پژوهش های بسیاری درزمینۀ فرش انجام شده است، اما شمار متون تولیدی که به راستی ارزش پژوهشی خوبی داشته باشند اندک است. بخشی از این افزایشِ کمیت توفیق اجباری بوده است و دلیل آن به دانشگاهی شدن رشتۀ فرش باز می گردد. بسیاری از این متون کارهای کلاسی و پایان نامه هایی است که دانشجویان موظف اند به انجام آن ها. هرچند در این میان کارهای ارزشمندی نیز هست، بیشترشان کاستی هایی دارند که نمی توان از آن ها چشم پوشید. به گفتۀ حصوری (۱۳۷۹: ۸)، یکی از آسیب های پژوهش در فرش ایران مسئلۀ پژوهش کاذب است؛ یعنی داده ها با روش های غیرعلمی گردآوری و سپس به هم چسبانده می شوند. این مشکل به ویژه در پایان نامه های دانشجویان فرش فراوان است.